Doktora Adayı: Faruk Büyüktekin

EABD: Bilişsel Bilimler

Tarih: 18.06.2025 / 10:00

Yer: A-212

Özet: Bu tez, doğal dilde gönderen seçimini incelemekte ve gönderim ifadelerinin biçimini belirleyen mekanizmalara odaklanmaktadır. Hem dilbilim kuramlarından hem de veri odaklı ve hesaplamalı yöntemlerden yararlanarak, dilbilgisel, söylemsel ve bilişsel etmenlerin gönderen biçimini nasıl ortaklaşa etkilediği araştırılmaktadır. Zengin biçimbilgisi, sık kullanılan örtük adıl yapısı ve esnek sözdizimi gibi tipolojik açıdan ayırt edici özelliklere sahip olduğundan dolayı hedef dil olarak seçilen Türkçe, iyi çalışılmış dillerde gözlemlenen kalıpların ötesinde, gönderen tercihlerini daha kapsamlı araştırmak için elverişli bir zemin sunmaktadır. Çalışmanın temel katkılarından biri, spontane ve amaca yönelik diyaloglara dayalı özgün bir eşgönderim derlemi oluşturmasıdır. Genellikle izole cümleler veya planlı metinlere dayanan çalışmaların aksine, tez gönderim olgusunu gerçek zamanlı doğal konuşma içerisinde ele almaktadır. Bu doğrultuda, tam ad öbekleri, açık adıllar ve örtük adıllar gibi gönderim biçimlerinin tüm çeşitlerini ve bunların bağlamsal ve dilbilgisel özelliklerini temsil eden yeni bir işaretleme şeması geliştirilmiştir. Şema ile oluşturulan Türkçe eşgönderim derlemi, gönderim olgusunun sistematik ve hesaplamalı analizine olanak sağlamıştır. Bu veri temel alınarak, gönderim biçimine etki eden çeşitli özelliklerin etkisi ve etkileşimleri istatistiksel analizler ve makine öğrenimi yöntemleriyle incelenmiştir. İncelenen özellikler arasında konuşmacı rolü, konuşmacının değişimi, dilbilgisel işlev, rekabet, uzaklık, konusallık ve cümledeki konum yer almaktadır. Bulgular, rekabet ve uzaklığın model performansında en güçlü belirleyiciler olduğunu, dilbilgisel rol, konuşucu rolü ve konuşmacı sırasının değişiminin ise daha zayıf ama anlamlı etkiler gösterdiğini ortaya koymuştur. Sonuçlar, bu faktörlerin gönderim biçimi seçiminde farklı derecelerde etkili olduğunu göstermekte ve gönderim üretimi ile anlaşılmasına yönelik kuramsal modellerin öngörülerini hem desteklemekte hem de genişletmektedir.